‘De plannen van het kabinet bezorgen mij een dubbel gevoel', zegt Henk Naves, voorzitter van de Raad voor de rechtspraak, in reactie op de vandaag gepubliceerde Miljoenennota en het eerder verschenen regeerprogramma. 'Aan de ene kant wordt het belang van de rechtsstaat benadrukt en het streven naar een rechtvaardige samenleving onderstreept. Aan de andere kant lijken oplossingen voor maatschappelijke problemen te worden gezocht in het beperken van de toegang tot de rechter.’
Het kabinet wil bij bepaalde rechtszaken, zoals asielprocedures, de mogelijkheid om hoger beroep in te stellen beperken. Dat het verminderen van rechtsbescherming wordt gezien als legitieme stap om problemen aan te pakken, vindt Naves problematisch. ‘Het beperken van de toegang tot de rechter past niet binnen een rechtsstaat. De overheid moet streven naar uitvoerbaar beleid van hoge kwaliteit. Beleid dat een rechterlijke toets met vlag en wimpel doorstaat. Dat verlangen moet intrinsiek zijn, omdat het de basis legt onder een rechtvaardige samenleving waar ieders rechten worden gerespecteerd.’
Naves maakt zich al langer zorgen over deze tendens. ‘In het hoofdlijnenakkoord werd al gesproken over het beperken van beroepsmogelijkheden bij bouwprojecten. Vorige week nog publiceerden wij een kritisch advies over het plan om bij bepaalde elektriciteitsprojecten de rechtsbescherming van twee instanties te vervangen door één beroepsmogelijkheid. Het is belangrijk te beseffen dat het hier gaat om de spelregels die gelden voor de overheid. En natuurlijk, rechtelijke procedures moeten zo snel mogelijk verlopen en op dit vlak hebben wij onmiskenbaar ook een verantwoordelijkheid. Maar we moeten oppassen dat de overheid het vooral niet voor zichzelf gemakkelijk maakt ten koste van de rechtsbescherming van mensen.’
De eerste reactie vanuit de Rechtspraak op het regeerprogramma is dus kritisch, maar Naves vindt dat het ook positieve kanten kent. Zo is hij tevreden over de blijvende steun aan wijkrechtspraak en de aandacht die het kabinet heeft voor verwarde personen die te vaak en onnodig in de strafrechtketen belanden. Ook over het terugdraaien van de bezuinigingen in de jeugdzorg en de aangekondigde extra investeringen in familie- en jeugdrechtspraak is Naves te spreken. ‘Over de hele linie komen organisaties die zich bezighouden met jongeren en knellende jeugdzorg geld te kort. Familie- en jeugdrechters voeren naar aanleiding van de toeslagenaffaire op allerlei fronten veranderingen door die moeten leiden tot toegankelijkere en begrijpelijke procedures, en betere rechtsbescherming voor kinderen en hun gezinnen. Investeren in tijd en geld is dan wel noodzakelijk.’
De Rechtspraak gaf eerder
in een brief aan de informateurs aan dat om ook in de toekomst te kunnen blijven voldoen aan de vraag uit de samenleving naar onafhankelijk, onpartijdige en professionele rechtspraak ten minste 60 miljoen euro extra nodig is. Volgens Naves lijkt het kabinet te luisteren naar dit verzoek. ‘Men wil niet alleen investeren in het familie- en jeugdrecht, maar ook in terugdringen van de werkdruk bij rechters. Ook heeft het kabinet terecht oog voor keteneffecten als het in de politie investeert. Extra geld stelt ons in staat om meer ervaren juristen en juridische ondersteuners in te zetten en om met innovatie onze organisatie toekomstbestendig te maken.’
In het regeerprogramma wordt het voornemen om het rechters mogelijk te maken te toetsen aan de Grondwet verder uitgewerkt. Op dit moment mogen rechters dat niet. Naves: 'De Rechtspraak is er al lange tijd voorstander van dat elke rechter in elke individuele zaak kan toetsen aan de belangrijkste wet van het land. Het is goed om te zien dat het kabinet stappen blijft zetten in dit langdurige traject om de Grondwet aan te passen.'
Naast deze constitutionele toetsing aan de spreekwoordelijke achterkant, als wetgeving al in werking is getreden, wil het kabinet ook de constitutionele toetsing versterken als een wet nog in de maak is. De politiek moet nadrukkelijker oog hebben voor de effecten van een wet op de grondrechten van mensen, stelt het kabinet. 'Heel verstandig,' reageert Henk Naves. 'Het leidt tot kwalitatief betere wetgeving, wat mogelijk een onevenredige harde uitwerking van wetten of correctie door de rechter voorkomt.' Naast de verbetering van het wetgevingsproces wil het ministerie van Binnenlandse Zaken ook de omgang met signalen van verschillende organisaties over wetgeving die in de praktijk mogelijk onrechtvaardig uitpakken, verbeteren. De Rechtspraak besteedt al een aantal jaar in jaarverslagen aandacht aan dit soort knelpunten in wetgeving en uitvoering.
Hoewel Naves deze initiatieven om tot betere wetgeving te komen een warm hart toedraagt, vindt hij het ook opmerkelijk dat ingrijpende wetgeving wordt aangekondigd die snel van kracht moet worden, maar waarvan nog veel onduidelijkheid is over de juridische haalbaarheid en uitvoerbaarheid. ‘Hoe verhoudt dit zich tot elkaar?’, vraagt de voorzitter zich af. ‘En wat betekent de gewenste snelheid voor de wettelijke taak van de Raad voor de rechtspraak en andere organisaties om over dit soort plannen te adviseren? Deze adviezen zijn essentieel voor de kwaliteit van wetgeving, maar ook voor de balans tussen de staatsmachten.’